Månedsarkiv: januar 2016

BEFR – ROJAN HAZIM *

16. januar 2016PerwerdeRojGesh

Berê gava behsê welatên Iskandînavyayê dihate kirin, helbet li goreyî Kurdistanê, dûlikê dinyayê dihate gotin. Neheq jî nebûne, ji bakura Elmanyayê heta serê dinyayê anku polara [qutuba] bakur welatên Iskandînavyayê ne. Wekî welatên sar, bi sir û seqem, cemed û befrîn dihatin zanîn. Rast e, Norwec, Swêd wisa ne. Ji alîyê topografîk ve çil û çiya ne, dol û nihal in, çem û robar hene, kêm zêde dişubine topografyaya Kurdistanê. Li Norwec û Swêdê befreke giran dibare. Ji xwe serê bakura wan welatan hema bêjin cemed e… Belêm Danmark ne wisa ye. Deşt e, dorber behr e, sar e, sir e, hewa bi şeh e, ba û bager heye lê befr kêm dibare. Di kultura Danmarkê da befr rengekî taybetî ye. Li demên Noel û şeva serê salê daîm tête hêvî kirin ku welat spî be ji befrê. Bo wan Noela Spî [bi zimanê wan Jula spî – Ew bo Noelê “Jul” anku Yul dibêjin] xwezîyek e. Li ser Noela Spî û befra şeva serê salê çîrokên wan hene. Çîroknivîsê wan yê navdar H. C. Andersen jîyana Kiçika Şixate Firoş û mirina wê ya li sir û seqem û befra şeva serê salê kirîye çîrok…
Mixabin ku xwezîya Danîyan ya ev sale nehate cih û ne Noel spî bû nejî şeva serê salê befr barî. Sala borî anku 2015ê, 22ê Çirîya Paşîn [November] befreke têra xwe tijî barî; nêzîkî 30 santîman. Jîyan asê bû belêm keyf keyfa wan bû û bi taybetî zarokên dibistanan û baxçeyê zarokan bêhna befrê derêxistin, wekî berê digotin îmana befrê leqandin, têra xwe holana befrê kirin, befran çêkirin, xwe dadan, di nav befrê da leyistin. Qederê du-sê roja ma befr li erdî, paşê helya…
Zivistana sala nû, 2016ê gelo dê bêyî befr be… Tola Noelê û şeva serê salê ya zuha dê çawa bête standin… Eve dihate gotin, ev pirse dihatin kirin û heftîya ewil ya sala nû werarên befrê kivş bûn. Baxoreyan [Meteorologan] “remildarîya” barîna befrê kirin û ev remila wan anjî bi gotina zanistî em bêjin pêşbînîya wan ya zanistî hate cih û mizgînîya barîna befrê dan…

Befr li Danmarkê-Kopenhag

Axir 8ê Kanûna Paşîn [January] ya sala nû, 2016ê, li Danmarkê, li paytext Kopenhagê, li vî welatê şirîn yê Iskandinavyayê befr barî… Erd spî bûye, belêm befreke giran nîne. Befra toz e. Hûrik hûrik dibare. Perûşkên befrê bi ber bayî dikevin lê bi hemdê xwe xwe digihînin erdî. Ji nîveka şevê were bi vê tempoya hêdî dibare befr, lê belê hêj jî nebûye 20 [bîst] santîm. Hewa jî gelek sar e anku sir e. Ji xwe di demê barîna befra toz da herdaîm dereceya sarmayê bilind e, sireke hişk tête dîtin… Befreke lawaz e, bes axir befr e û gava befr barî ew zeman bo min zêr e û bi baldarî berê xwe didime befrê û ji seyra barîna befrê têr nabim. [Rojekê navbir da befrê û dehê mehê dîsa ji bo demekî kurt domand barîna xwe, lê nîv şilope bû, ku di demê befra şilope da seqayê hewayî dişkêt, hewa nermtir dibe û vê şilopeyê jî digel xwe befra li erdî bir û heland. 14ê mehê jî befreke toz ya sivik barî, erd spî bû û kire sir û seqemeke dijwar…].

Em ji welatê befrê hatine û zêde zêde ji befrê hez dikin. Anjî ez wisa me. Bo min befr yêk ji balkêştirîn bûyera hêz û mezinahî û afirandêrîya xwezayê ye. Gera di bin barîna befrê da ji xwe hez û zewqeke mezin e. Befra Kopenhagê çu cara nagihe befra Kurdistanê anjî ya welatê Hekarîya li Kurdistanê. Hinde sal e li vî welatî ne, belêm befr di demên barîna herî xurt da jî negihiştîye nîv mîtroyê. Herî zêde sih û pênc, çil [35-40] santîm bûye. Lê jîyanê asê dike, seyr û sefera bajêrî asteng dike, trafîk bi giştî hêdî dibe, wextên transporta [neqlîyata] rêvingan direng dikeve.
Wekî befr li Kopenhagê bi vê tempoya hêdî dibarî bivê nevê befra Kurdistanê hate bîr. Ka ew befr, ka ew barîn, ka ew bizava beramberî befrê…
Di seyra vê befra lawaz ya Kopenhagê da ketime nav bîr û hizirên berê yên welatî û barîna wê befra giran û bi heybet.

Xwezaya di bin befrê da li navîna Kurdistanê

Li Kurdistanê zivistan û befr

Sihra befrê
Befr bûyereke sihrî ya xwezayê ye. Delalîyek e, spehîtîyek e, pîrozîyek e. Befr wekî bûyereke xwezayî dikare bibe pêperêsî jî. Hind balkêş e, dilbij e, di hiş û bîrê da rehetî, tenahî û romantîzmeke efsûnî ye.
Lewma li zivistanê xemila xwezayê ye befr. Rûmase çawa xemilekê, rengekê, estetîkekê dide maseyê befr jî herwisa ye. Befr adeta rûxweza ye, rengê herî spehî, herî sade, spîyê dide xwezayê ku spî herweha nîşaneya temîzî, saxî û aştîyê ye jî. Dîsa xêlî çawa aksesûareke pêdivî û delal ya libasê bûkînîyê ye, befr jî xêlîya xwezayê ye û spehîtîyekê dide xwezayê. Ji bo xwezayê befr di eynî wextî da bereket e. Befr pakîyeke bijûn dide xwezayê, hem hewa paqij dibe, têr oksîjen dibe, hem jî bi hemdê xwe di nav axê da dihele û ruh û giyane dide xwezayê, axê têr av dike. Bihara bijûn ya Kurdistanê ji alîyekê ve ji ber vê bereketa befrê xweş û geş e, şîn û şînkatî ye. Boşahîya av û deravan, çem û robaran jî ji ber barîna vê befrê ye. Heke Kurdistan kana çem û robaran be, av û deravan be ji ber vê bereketa befrê ye. Bi taybetî navîn û bakura Kurdistanê warên befrîn in. Zivistan li van warên Kurdistanê carina ji demê salê yê zivistanê anku sê heyvan dirêjtir tête jîyan. Berêya berê ji xwe befr ji nîveka payîzê ve dest bi barînê dikir û heta nîveka biharê dom dikir. Pênc heta şeş heyva befr li erdî dima û zivistanê dirêj dikir. Ji cih heta cihî ferq dikir belêm bêyî mubalexe di navbeyna du, çar heta pênc metreyan da befr dibarî…

Xanî di bin befrê da ne

Jîyana di nav befrê da
Befrê li Kurdistanê tarzekî jîyanê jî afirandibû. Jîyan li goreyî barîna befrê plan dibû, dîzayn dibû û organîze dibû. Her di serî da zad li goreyî dirêjîya zivistanê dihate depo kirin. Xwerekên bingehîn ne bi kîloya, bi tonan dihatin kirîn û embar dihatin tijî kirin.
Cil û berg li goreyî befrê dihatin amade kirin. Bi taybetî cil û bergên rîsîn di dereceya serî da bûn. Ji gore heta sak, destgorik û lepikan, stûpêçik, kum û qazaxên ris dihatin çêkirin. Pêlavên ji hirîya binşeyê, mû û rîsî dihatine çêkirin jî pê germ dikirin ku navê wan reşik bû.
Ji bo jîyana pez û dewaran hazirîyeke kamil ya alifî dihate kirin. Li cihên bilind koma loyên giyayî dihate çêkirin. Çilû dihate birîn û bo zivistanê dikirine lo. Ji bo neqil kirina giya û çilûyê li van loyan qol dihatin çêkirin û van qola wezîfeya erebeya neqlîyata zivistanê diînan cih. Giya li nav befrê di afiran [hafiran] da didane pezî.

Pez li dûnheyê li ber loyên giyayî li hêvîya çereyê ye

Konvoyê qolan: Li ser qolî giyayî dikêşin

Giyayî li ser qolî di nişîvî da kaş dike

Pez di afirên [hafirên] nav befrê da diçere

Dîsa daku li ser befrê bi rehetî hatin û çûyîn pêkbêt kile [lekan – hedik – lîhan] dihatin çêkirin û bi pêlav anjî reşikan dikirine pê xwe ku bi rehetî li ser befrê bi rê ve biçin û bigerin.

Zarokî kile kirîye pêyê xwe [Kile, ji şivikekê û gurovir tête çêkirin û nîvek bi benikê ji mûyî tête raçandin ku pê lê bi cih be û bi benikan tête girêdan]

Kile [Lekan – Hedik – Lîhan] di pêyî da

Ji bo malîna befrê alet û amûret dihatin çêkirin. Befrîk ji bo malîna befra ser banî aletê herî giring bû. Heke befreke giran ba bêra ji darî hatîye çêkirin digihişte hawarê. Ji bo ku xanî dilopa neke, piştî malîna befrê ban bi bangêranî [bangurdan jî dihate gotin] dihate gêran û ban bi giranahîya bangêranî dihate silindir kirin û axa banî dihate dewisandin ku dilopan neke. Li ser daran herzêl dihatin çêkirin û di nav ka, giya û çilû da bi newlên cuda fêqî [meywe] dihatin veşartin û zivistanê ji bin befrê dihatin derêxistin û li ber germa sobeyê bi lezet dihatin xwarin.
Befra giran, zivistana dirêj li cihên gundewar û li nav bajêr û bajêrkan jîyan gelek asteng dikir, bi zehmet diêxist. Bi taybetî di demên nisaxîyan da zehmetîyeke bêtixûb dihate kêşan û heke hewa vekirîba nisax bi rengê zibareyî li ser qolan dihatin neqil kirin bo cihên nêzîk yên ku xestexane [nexweşxane] anjî klînîk lê heyî…

Nisax li ser qolî tête birin

Belêm xelkê li goreyî imkanên xwe jîyana xwe rehet jî dikirin, bi tam û lezet diêxistin, reng û şahîyek didanê. Li ber befra giran, di bin barîna befra sisspî da, li wan şevên dirêj yên zivistanê tempoyeke taybetî ya jîyana sosyal û kulturî hebû. Stran û çîrok, destan û tiyatro di formata şevborîkan da keyfa xelkê bûn. Dahwet jî herwisa. Xelkê li warên gundewar sexbêrîya pez û dewarên xwe, giya înan, giya dan jî dikirine seremonîyeke keyfanî û şahîyane û zewqek didane jîyana xwe ya monoton.

Di bin barîna befrê da bûk û berbûkî

Dahweta li ser befrê

Mezin biçûk holana befrê dileyistin. Zarokan zewqeke mezin ji befrê werdigirtin, cuda cuda leyiz bi hev ra dikirin. Befran çêdikirin. Befr bo wan malzemeyê leyizê bû. Ji befrê enway çeşîd leyizok çêdikirin.
Xwe dadan bi serê xwe leyizeke herî keyifdêr bû. Yê qol heyî bi qolên xwe, yê neyî li ser naylonekê anjî her bi pêyan xwe ji serî kaşî berdidane jêr. Carina jî qolên mezin yên ji bo neqlîyata giyayî dihatin bi kar înan hildigirtine ser milê xwe û çûvqol jî dadinan ber û dibirine serê kaşî û çend kes lê suwar dibûn û yêkî bi hêz û taqet jî li pêşîyê rûdinişt û xwe ji serê kaşî ber bi jêr berdidan û bi zewqeke nedîtî diqîrîyan.
Befra barî û befra ji ser banan hatîye malîn xanîyên yêk heta du tebeqe jî di bin xwe da dihêlan. Di demên wisa da befr bi ser avahî diket û an tûnêl anjî pêcûne dihatin çêkirin li ber derê xanîyan.

Befra giran zêdetir di çileyê zivistanê da dibarî. Ji bilî navê heyva, navên demên taybetî yên salê jî hebûn ku navê xwe li goreyî bûyerên iklîmî distandin. Çile ji çil rojên herî dijwar û tîr afirîbû. Çileyê zivistanê demê herî sar û sir yê zivistanê bû û ji sih rojên heyva yêk û deh rojên ewil yên Sibatê pêkdihat. Çilbeçe jî li dûv çileyê zivistanê bîst rojên dawîyê yên Sibatê bûn. Çileyê havînê jî herwisa rojên herî germ û sojer yên havînê bûn ku ji serê Tîrmehê heta nîveka Tebaxê dom dikir. Befra çileyê zivistanê befreke giran bû. Dem hebû sê heta çar roja li dûvêk dibarî û xanîyên yêk tebeqe adeta di bin befrê da diman. Rê û rêbar dihate girtin. Jîyan radiwesta. Xelkê ratiba xwe ya ku hatîye embar kirin serf dikir. Di rojên wisa da xwecihan zibarekî hevkarîya hevdu dikirin. Ji ban malînê heta vekirina rê û rêbarê, ji daran heta înana giyayî bo pez û dewaran xelkê bêyî ferq û cudahî piştevanîya hevdu dikirin.

Gundek di bin befrê da

Kultura befrê
Befrê û barîna befrê kultureke xwumal ya jîyanê afirandibû. Digel ku befrê jîyan asê û asteng dikir belêm herwisa delalîyek jî dida jîyanê. Xelk ji befrê aciz nedibû. Tam bereks misyonekî sihrî û mîstîk didane befrê û li ser befrê çîrok û destan diafirandin. Befr her di serî da bo xelkê bereket bû lewma jî pîroz bû. Heke befr zêde barî ba rûyê xelkê î geş bû. Çiku digotin ku av û derav dê zêde bin, çem û robar dê boş bin, şînî û şînkatî dê mişe be û çandin dê bi bereket be. Tiştê ji befrê dihate hêvî kirin av bû. Ax têr av dibû. Av xweşî û sihhet bû, bereketa jîyanê bû. Lewma jî çu cara gazinde ji zêde barîna befrê nedihate kirin û yên ku gazinde kiriban jî digotinê ku xweza dê li wan bête xezebê… Xulase befr gelek ye ezîz bû. Befr, ji bo kiç û kuran dibû nav jî wekî Befrîn, Befro [kiç] û Befrî, Befran [kur]. Befrê herwisa edebîyatek jî afirandîye. Çîrok, stran û metelok li ser befrê dihatin çêkirin û gotin. Strana “Befir barî, befir barî” ya ku Mehemed Arif Cizrawî digot li bîra herkesê ye. Anku befr efsane bû.

Befr û ziman
Befr bûye kana peydabûna gotin û termên zimanî jî.
Bo nimûne;
Di serî da ji bo gotina meteorolog gotineke bi Kurdî hatîye afirandin:

Baxore
Balkêş e, baxore hewazan e. Heke defînasyona gotinê bikin ji ba û xor hatîye çêkirin ku di lojîka zimanî da gelek di cihê xwe da ye. Ba bizava xwezayê ya afirandêr e. Xor jî li goreyî manaya gotinê di dirêjîya zemanî da ji xur veguhuzîye û bûye xor… Ji xurîna bayî, bizava bayî, ya hewayî formekî nû girtîye… Kesê/a ji hêza bayî pîvana pêşbînîyê ya sar û germî û bizava bi giştî ya seqayê hewayî dike…

Bêrdexe
Dûmahîka heyva kanûna pêşîn e [December] anku roja dawîyê ya heyva ewil ya zivistanê ye. Nîşaneya barîna befra giran û destpêka çileyê zivistanê ye.

Heyhot:
Dûmahîka [anku 31ê] heyva kanûna paşîn e [January]. Li ser vê metelokek jî tête gotin. Du versiyon in:
1.
Heyhot û heyhot
Ser me ve çûn
Her çar heyvêt cot
Babê êkê çû kur firot
Da bi kezwanek û kevot

2.
Heyhot û heyhot
Hatin herdu heyvêt cot
Babê kur firot, da bi dar û sot
Dayê kiç firot, da bi kezwan û kelot

Heyvcot: Ji ber ku di nav xelkê da herdu heyvên dûmahîkê yên payîzê wekî “Çirî, Çirî anjî Çirîya Pêşîn [October], Çirîya Paşîn [November]” têne gotin û herdu heyvên serî yên zivistanê jî wekî “Kanûn, Kanûn anjî Kanûna Pêşîn [December], Kanûna Paşîn [January]” têne gotin. Lewma jî bo wan heyvên cot têne gotin.

Şevzengil:
Ji bo sihê [30] heyva Kanûna Paşîn [January] tête gotin. Ev nîşane li ser bûyerekê pêkhatîye.
Li welatê Hekarîya, mirovekê sê kur û sê bûk hebûne. Ev mirove, yêkî zana û serwext bûye. Şeva berî heyhotê anku sihê [30] heyva Kanûna Paşîn hemû li mal rûniştîne. Mêrik di nişkê da guhên xwe bel dike û dibêje biçûkêt [biçûkên] xwe ku bêdeng bin. Dengekê ji kêrîya [zinarên biçûk yên li dora gundî] pişta gundî dibihîze. Hema dibêje ku ev şeve dê befreke giran barîtin [bibare]. Kurên xwe radike û dibêjê ku biçin gayê xwe ser jê bikin. Dibêje bûkên xwe jî ku hazirîya kelandina goştî bikin. Ga tête ser jê kirin û qazan li ser agirî têne danan. Di vî demî da ew bi xwe jî darekî 2-3 bihosta î dirêj tîne û zengilekê bi serî ve girêdide û diçe ser banî û diçikilîne. Befr dibare, hem jî bêyî sekinîn. Ew li jorve dest bi xwarina goştî dikin. Gava dengê zengilê disekine kurêt [kurên] xwe rêdike ser banî ku befrê bimalin. Heta spêdeyê vî karî didomînin. Bi vê yêkê ji binê befra giran xilas dibin. Spêdeyê derdikevine gund ku çi bibînin!. Gund pêkve maye di bin befrê da û mirov hemû fetisîne. Tinê ew xilas bûne. Ji wê rojê pê ve, şeva berî heyhotê wekî şevzengil bi nav dikin û eve li nav xelkê dibe nîşaneyek.

Xanî di bin befrê da maye

Rêya bi befrê hatîye girtin tête vekirin û esman sahî ye û hetav dibiriqe

Ji zimanê befrê çend gotin

Perûşk: libên befrê
Perperûşk: libkên hûrik yên befrê
Kuşre: befra hişk bûyî û gava li ser tête geryan pê têda naçin.
Befra toz [Befra pok]: Befra zuha ye, toz e. Gava befra toz bibare, hewa sartir e, hişk e û sir e û heke ba û bager jî hebe befra toz li erdî diqute û wekî tahtê kevirî lê têt.
Şilove [Şilope, Lolav, Lêlav]: Befra ter e, avî ye. Di barîna befra ter da anku şilopeyê da hewa nerm e, befr jî zû dihele.
Kevî: Parçeyê mezin yê befra nehelîyayî. Wekî giravê befrê ye di nav reşahîyê da. Dormandor reşahî ye, lê parçeyekî mezin yê befrê maye, nehelîyaye û jê ra “kevî” dibêjin. Cih hene ku kevî timamî havînê jî nahele û befra nû li ser dibare.
Kevîbeleke: Ev gotine jî ji vê rewşa veguhêr ya befrê peyda bûye. Biharê an havînê li mêrg û zozanên bilind li rex hev çendîn kevî pêktên. Li milekê reşahî, erd, ax, şînkatî, gul û kulîlk, li milê dî kevîyên befrê. Tabloyeke reşahî û spîyî derdikeve meydanê. Lewma kevîbeleke tête gotin. Ji xwe ji bo zemînekî reş û spî jî belek tête gotin. Anjî zemînekî nuqte nuqte [xal xal] ji rengên cuda pêkhatî jî belekî ye.

Kevîya befrê li rexê geravê [golê]

Li pala çiyayî kevî û kevîbeleke

Li betena çiyayî kevîbeleke

Dûnhe: Di nav befrê da cihekî dewisandî tête çêkirin û giya an li ser bafrê anjî di afiran [hafiran] da didine pezî. Anku sifreya li nav befrê ya pezî ye.

Pez li dûnheyê diçere

Aşût

Aşût rabûye

Befra giran gava demekê ma û bi erdî ve risya li ber bizaveke xwezayî anjî dengekê, dengvedanekê xwe berdide û ji serî pê ve ber bi jêr diherike. Car heye axê jî digel xwe radimale, car heye tinê befr tête xwarê. Belêm ji ber ku wekî lehîyekê tête xwarê her çi bi ber bikeve dide ber xwe û bin xwe û dibe. Ji bo vê hereketa befrê aşût tête gotin. Aşût tirsbar e û gelek caran dibe binasê felaketên mezin ku hem mal diçe hem can diçe. Lewma li cihên bilind yên bi befra giran ji tecrubeya salan were tête gotin ku bêdeng bin. Çiku befra giran ya li bilindahîyan ji ber hêza dengvedanekê xwe ji axê berdide û tête xwarê. Deng herwekî lolebkêşîya aşûtê dike. Li cihên ku ihtimala aşûtê heyî bêdengî tête tewsîye kirin. Ji bo xwudan sîleh anjî nêçîrvanan jî tête gotin ku li cihên wisa teqînê nekin. Befra bilindahîyan ji ber dengê xurt û bilind û dengvedanê wekî şkestina fayên erdî û zelzeleyê xwe ji axê berdide û diherike. Anku aşût lehîya befrê ye.

– [Li vê derê gotineke ku yêkser (dîrekt) bi zivistan û befrê ve girêdayî nebe jî ji navê “Suwar [Mil, Gedûk]” behs kirin dê di cih da be çiku (Suwar, Mil, Gedûk) bi taybetî zivistanê, di demên barîna befrê da jîyanê hind asê dikin ku rê û rêbar tête girtin. Di cihên gelek bilind da, di ser û gupikên çiyayan da ji rê û rêbara heyî ra “suwar, mil anjî gedûk” tête gotin. Li navîn û beşekî bakur, rojhilat û başûra Kurdistanê bi taybetî cihên wisa gelek in. Bo nimûne li navçeyên Wan, Hekarî û Botanê suwarên bi nav û deng hene ku di zivistanê da gelek caran rêving ji ber ba, bager, bahoz û firtoneya van bilindahîyan diqefilin, sir dibe û dimirin. Çend suwarên navdar ev in: Li beşekî navîn û bakura Kurdistanê li Elkîya Hekarîya Suwara Xelo, Suwara Kotra, Mila [Suwara] Cinêd, li navbeyna Elbak û Xoşebê [Wan] Gedûka [Mila, Suwara] Çûxê, li Botan Suwara Tanînê [Suwara Hênê-Dêra Hênê] û gelek yên dî… Daku suwar bi başî bête têgihiştin li Deryaya Reş li welatê Lazan, li navbeyna Trabzon û Gumuşxaneyê li Çiyayê Zîgana, Suwara Zîganayê jî navdar e… Suwar di seyr û seferê da bi taybetî zivistanê cihên gelek asê û tirsbar in û herweha ji alîyê hatina aşûtê ve jî zêde bi tehlîke ne.-

Qol û Dep

Zarok li ser qolî xwe dadide

Yarî û leyiza bi befrê jî zewqeke mezin dide mirovan. Bi taybetî zarok ji çêkirina befranî, leyiza holana befrê şa dibin. Xwe dadan ji xwe bi serê xwe zewqeke mezin e û nihe bûye sporeke navdar jî. Ji bo xwe dadanê qol û dep aletên giring in. Rûdinine ser qolên biçûk û ji serê kaşî ber bi jêr ve xwe dadidin. Herwisa qolên mezin û dep bo barkêşîyê jî dihatin bi kar înan. Giya, çilû, dar û gelek hewcehîyên dî li ser qolan dihate kêşan. Qol bi hevkarîya çûvqol dihate kêşan û îdare kirin. Anku çûvqolî wezîfeya dîreksiyonê dikir. Qolkêşî texe anjî gurzên giyayê xwe anjî dar û çûlîyê xwe didana ser qolî û bi werîsê ji mûyî ve hatîye badan dihate girêdan û qismê dirêj jî di destê qolkêşî da dima. Çûvqol li ser giya anjî çûlî dihate çikilandin. Qolkêşî serê werîs yê dirêj diavête milê xwe yê çepê û bi destê rastê jî çûvqol digirt û qol li ser befrê radikêşa. Li ser nişîv jî pişta xwe dida ber barî û pêyên xwe li ser befrê dişidandin û wekî frenê bi kar tînan û bi hevkarîya çûvqolî dikarî heta binê nişîvî qol û barê xwe bêyî astengî bîne xwarê. Heke qol neba depê pahn û fireh jî wekî qol dihate bi kar înan. Li hindek cihan qolên ku hespan dikêşan jî hebûn û hat û çû pê dikirin. Depên zirav û tenik, anku depik [ski] ji bo xwe dadana sporê jî dihatin bi kar înan.

Herzêl
Li ser darê, di navbeyna du-sê çeqên darê da bi nîre, çilû û giyayê hişk wekî hêlîneke mezin dihate çêkirin û tijî ka û dîsa ve giyayê hişk dikirin. Fêqî [Meywe] jî li nav vê ka û giyayê hişk vedişartin. Ji girsik, hirmî, sêv heta tirî her çi fêqî heba tijî dikirin û zivistanê li goreyî hewcehîyê derdêxistin û dixwarin.

Befrîk

Ji bindarekî hilû û depê pahn û destikekê dihate çêkirin. Serê depî jî teneke dikirin ku dep zû nerize. Bindar bi sabûnê hilû dikirin ku li ser banî xweş biherike. Ji serê banî heta binê banî befra giran bi vê befrîkê dihate malîn. Ev befrîka di fotrafî da helbet fabrîkasyon e. Mixabin nimûneyeke ji befrîka kevin peyda nebû. Belêm di resmê li jêr da ew kes befra serbanî bi befrîka qedîm ya ku bi destî hatîye çêkirin dimale.

Befra ser banî bi befrîkê tête malîn

Bêr

Ji depî û destikekî dar dihate çêkirin. Carina jî ji darekî yêkpare dihate çêkirin. Befra ber derî û carina jî befra ser banî bi bêreke ji depî hatîye çêkirin dihate avêtin. Mera ji asinî bi kêrî befr avêtinê nedihat çiku befr pê ve dima, lewma bêra ji depî anjî darekî yêkpare hatîye çêkirin dihate bi kar înan.

Bangêran [bangurdan]:

Bangêranekî bi destî hatîye çêkirin

Ban bi bangêranî tête gêran

Silindirekî ji berî [kevirî] ye. Ji parçeyekî mezin yê berî [kevirî] bi destî tête çêkirin û hilû kirin. Giranahîya bangêranî çil heta pêncî kîlo dibe. Li herdu serên bangêranî du kun hatine kolan û destikê ji darî, carina jî ji asinî hatîye çêkirin têxine van herdu kunan û benikekî stûr jî bi serê darî ve dikin û li ser banî dikêşin û tînin û dibin û bi vî rengî banî silindir dikin, didewisînin ku ban dilopa neke. Heke hêj hewcehî bi vî aletî mabe, di nav qalibekê da ji darêhtina betonê jî çêdikin.

Hasilî kelam, befr delalî û spehîtîya zivistanê anku xemila zivistanê ye. Zivistan bi befrê rengê xwe yê demsalî werdigire û zivistan bi befrê xweş dibe. Zivistana bêyî befr wekî bihara bêyî şînkatî ye.
Îsal li welatî befreke giran barî. Welat xemiland, xweş kir, spehî kir. Rast e jîyana rojane asê kir, bi asteng kir, zor û zehmetî îna jîyanê belêm bedelê hertiştî heye û xweşîya befrê, spehîtî û xemla befrê ya li ser xwezayê, xêr û bêra wê, bereketa wê zêdetirî zehmetîya wê ye û kêşana vê zehmeta wê bi ber dikeve.
Bereket û spehîtîya befrê bila ji xwezaya welatî û ji demsala zivistanê kêm nebe.

Rave kirina gotina BEFRê
Herî dawîyê li ser serastîya gotinê jî bi kurtî nivîsîna notekê di cih da ye. Kurdên rojavayê vê gotina qedîm ya hizarsalî wekî “berf” bi lêv dikin. Belêm li navîn û beşekî bakur, li rojhilat û başûra Kurdistanê herwekî xwe bi formê berê “befr” dibêjin. Di ferhenga Pehlewî-Kurmancî da jî wisa ye: Wafr [Wefr]. Di nav dem û salan da dengê “w” bûye “b”. Anku WAFR [WEFR] bûye BEFR. Formê Avestayî jî herwekî pehlewîya kevn “Vafr – Vefr” e. Ji xwe di kurmancîya navîn, beşekî bakur û li rojhilat û başûr da û zaravayê hewramî û soranî da jî “befr” tête gotin. Gelek termên ji “befr”ê hatine afirandin jî di jîyanê da têne bi kar înan. Bo nimûne: Befrîk, ji bo malîna befrê tête bi kar înan. Befran, bo heykelê ku ji befrê tête çêkirin tête gotin. Wekî nav jî; Befrîn û Befro [kiç], Befrî û Befran [kur] têne bi kar înan. Formê “Berf” xirabbûyîna gotina eslî ye. Anku formê rast BEFR e.

ROJAN HAZIM
8 Kanûna Paşîn [January] 2016
10 Kanûna Paşîn [January] 2016
14 Kanûna Paşîn [January] 2016

Not:
Fotraf hemû ji deryaya internetê hatine wergirtin. Piranî ji arşîva Gever Haberê [Yüksekova Haber] ne. Ev melzemeyên bêyî nîşan di okyanûsa internetê da bi cih bûyî êdî bûyne anonîm. Belêm heke daxwazeke konkret bête kirin, em dikarin serkanî û nav û nîşanan danin.

**
Pêvek:
Befran: Heykelê ji befrê ye. Gava befr dibare keyfa zarokan e û dibezine derve û befrê kom dikin û jê befranî çêdikin. Befran herwisa navê kuran e jî.

Strana Befranî:

Befran [*]
Befir barî, befir barî, [*]
Zivistan e befir barî.
Da derkevin bileyizin.
Hêj nebûye tarî.

Befir barî befra toz e,
Me nikarî bikin hole.
Em verevîn malên xwe,
Subê dîsa li me dor e.

Befir barî befra şil e,
Em bezîne berê dere.
Çêbikin holên befrê,
Da bavêjin hevûduye.

Befir barî temet bejnek,
Me zû çêkir befranek.
Aferîn li me hemûyan,
Leyiza me bû şahîyek.

[*]Tekst: [Ji pirtûka Stran & Sang, ROJAN HAZIM -r. 62-63, 1994-Kopenhag]
Befran: Snemand, snowman, kardan adam
(*) Not: Nav “Befr” e. Lê ji ber lihevînana tekstê “befir” hatîye gotin.

Xwûs: Xwunav gava qerisî û tozeke spî ya wekî befrê girt, dibe xwûs.
Xwunav: Ava anjî terahîya li ser dar, ber, belg, şînkatî, mêrg û çîmen û erdî ye. Wekî tebeqeyeke terahîyê çêdibe li ser dar, ber, belg, şînkatî, mêrg û çîmen û timamî erdî.
Befrîn: Wekî befrê, mîna befrê, şubî befrê. Navê kiçan e.

Pêvek II. :
Sunonîmên çend gotinên li ser zimanê BEFRê li jêr didim.
Barîna sirê [Sir barî]: Di dereceya herî bilind ya li binê sifirê, perûşkên befrê şubî libkên cemedê dibarin. Hingê tête gotin ku “Sir dibare”.
Befra ter: Befra avî, lêlav, lolav, şilope, şilove
Befra pate: Perûşkên befrê heke gelek mezin wekî parçeyekî pateyî bin, befra pate tête gotin.
Cemed: Qeşa anku av anjî befra ter ya li erdî, lolav diqerise û wekî camê lê têt anku bûz.
Darkaş: Qolê ku ji depî hatîye çêkirin. Qolê ji depê yêkpare hatîye çêkirin.
Lolav: Befra Ter piştî barînê û di germîya hewayî da li erdî dibe lolav, anku befra avî.
Pok: Befra toz e.
Şilove: Şilope, befra ter, befra avî, befra şil
Şîşiltok: Di sivande û cihên bilind da gava befr dihele ew şirikên avê dibine cemed û bo wan şîşiltok tête gotin. Herweha gava sûlav jî diqerise şîşiltok çêdibin.

Şîşiltok

* Ev nivîs ji vê blogê hatîye wergirtin:
http://xwezabawer.blogspot.dk/
Li jêr formata pdf jî didin:

Befr-ROJAN HAZIM

Zimanê bê zimana – ROJAN HAZIM

15. januar 2016ZimanRojGesh

[Axivtina di ”civîna amadekirina konferansa zimanê Kurdî” da li Berlînê]

Yêk ji jîrîyên herî sereke û giring yên mirovahîyê yên di vî warê pêşêxistin û qenc kirina jîyana xwe da, afiranderî û danana sîstemê di hev gihiştinê, anku ziman da ye. Mirovan bi danana vî sîstemê danûstandin, di hev gihiştin û têkilî dananê da karekî herî bi xêr û baş kirine bo mirovahîyê û timamî xwezaya jînde. Heke cîhana mirovahîyê û xweza gihiştibe vê gaza evro ya pêşkevtî, eve di serî da bi rêya ziman pêkhatîye. Helbet ziman tinê ne ew ziman e ku mirov bi deng û gotinan di hevdu bigihe. Di gaza pêşkevtî ya cîhanê ya evro [îro] da, gelek rengên zimana pêkhatine. Zimanê lala, ku wekî zimanê nîşanî tête bi nav kirin, di nav mirovên lal da û herweha digel mirovên ku vî zimanî dizanin da, aletê têkilî dananê ye.
Prosesa ziman bi qedera mirovahîyê ve girêdayîye. Mirovan kengî dest bi jîyana kolektîv kirine, hingê aletekî di hevdu gihiştinê jî pêkînane û ew alet di nav dem û salan da bûye sîstemekî komple yê di hev gihiştin û organîze kirina jîyanê. Mirovahî hindî di vê organîze kirina jîyanê da, metodên pêşkevtinê afirandibin û ji nû ve dîtibin, hind jî ziman pêşkevtîye û êdî bûye parçeyekî ji giyanê mirovî. Mirovahîyê dîsa di nav dem û salan da rengên cuda yên jîyanê peyda kirine û li goreyî van şerta xwe rêkûpêk kirîye. Bi zêdebûna nifşê mirov, cih û warên nû yên jîyanê hatine dîtin û jîyan ber bi wan cih û waran ve herikîye. Bi vî awayî li cihên cuda yên xwezayê kolonîyên serbixwe yên mirova peydabûne û di vê evolusyon û pêşkevtina mirovahîyê da, zimanên ji hev cuda derketine û her grûb û komên mirova, bi zimanên xwe axivtine û di vê prosesê da, ziman ji bilî fonksiyona di hevdu gihiştin û têkilî dananê, rola îdentîtêta [huvîyeta, nasnameya] wê komika mirova jî înaye cih. Piştî ku ziman gihişte vê dereceya bilind, êdî ji rola aletî derket û digel wê fonksiyonê herweha bû nîşana huvîyeta mirovan jî. Kolektîvên mirova, digel gelek elementên dî yên grûbî, êdî di serî da bi zimanên xwe hatin nas kirin û ew ziman bûn navên îdentîtêtên wan yên grûbî û carna jî bûn navên cih û warên wan. Di vê ravekirinê da, rol û giringîya zimanî di dereceya sereke da derdikeve pêş. Eve jî rastîya jîyana mirovahîyê ye. Mirovahîyê, bi danana vî sistemî û aletê sihrî, adeta di jîyana xwe da şoreşa herî mezin daye dest pê kirin. Rol û mezinahîya zimanî, ya di jîyana mirovahîyê da, evro baştir tête dîtin. Evro (îro) gelek xelkên ku di dîroka mirovahîyê da bajêrvanîyên [şehrevanîyên] mezin dayne dest pê kirin, herçend wekî grûb nemabin jî, bi kiryarên xwe yên kêrhatî yên ji bo miorvahîyê û zimanê xwe têne nas kirin. Li vê derê zimanê wan bûye kilîlê îdentîtêta wan. Bi taybetî xelkên Mezopotamyayê nimûne ne ji bo vê yêkê. Sumerîyan (Semirîyan), bi dîtina nivîsê çawa xizmeta herî mezin kirin bo mirovahîyê, belêm wê xizmeta mezin û bihadar jî nikarî wan ji nav didanên çerxa cîhana bêbext ya birandinê xilas bike û mixabin lê ew ketin nav rûperên dîrokê. Ji ber hindê, ne tinê li ser pêya man, herwisa boşbûna xelkan jî giring e, di nav jîyana mirovahîyê da. Di demên berêya berê da, bi talan, kuştin û qirkirinan, xelk dihatin birandin û ji rûyê erdî dihatin rakirin û bi vê yêkê hemû heyîyên wan yên kulturî û ziman jî dihatin binax kirin. Hindî di van sedsalên dûmahîkê yên pêşkevtî da, xelk digel awayên qirkirinê, herweha bi metodên nû jî, di serî da ziman û heyîyên dî yên kulturî dihatin helandin û bi vê yêkê xelk dihatin birandin. Bi van sîstem û metodên dijî mirovî, gelek xelk li cih û warên cuda yên cîhanê ji alîyê xelk û welatên serdest ve hatin birandin, anjî ew niyet û polîtîka hate rêvebirin. Bi van kiryara, gelek xelk di serî da ji alîyê ziman û heyîyên dî yên kulturî ve hatin jar û qels kirin. Ev sîstemê dijî mirovî bi taybetî di demên kolonyalîya mezin da gelek hovane bi kar hat. Gelek xelkan bi berxwedanên mezin ev êrişe belav kirin û şiyan xwe ji vê bêbextîyê xilas bikin. Belêm hêj jî, hindek dewletên serdest hene ku van kiryarên dijî mirovî didomînin û dixwazin hindek xelkan, di serî da ziman û hemû heyîyên wan yên kulturî pêkve bihelînin û bibirînin.
Xelkekî nimûne bo vê yêke, xelkê me ye. Sedsala bîsta xilas bû, mirovahî bi gelek destkevtên modern kete sedsala bîst û yêkê û herweha dest bi mîlenyûma sêyê jî kir, belêm hêj jî xelkê me bindest e û di serî da zimanê me bi taybetî li parçeyê herî mezin yê welatî, li bakurê, di bin tehlîkeyeke dijwar û mezin da ye. Hewce nîne ku li ser binasên vê yêkê bi kûrahî bisekinin, ji ber ku kêm zêde eve tête zanîn. Belêm tiştê ku divêt li ser bête rawestan, xemsarîya xelkê me, bi taybetî jî yên li bajêran û metropolên dîasporayê û bi giranî jî pêşengên xelkê me, ya di vî warî da ye. Gelek objektîv em dikarin bêjin ku xemsarî û bêxemîyeke nedîtî heye di pirsa têkçûn û helandina ziman û aparata asîmîlasyonê da. Divêt di serî da bal li ser vê xemsarîya xelkê me bi xwe bête kêşan û tinê bi vê balkêşanê jî nemînin, tedbîrên vê tehlîkeyê bêne wergirtin. Evro di nav tehlîkeya bi giştî ya li ser ziman da, ya herî giran ji vê xemsarîyê derdikeve û eve dibe binasê otoasîmîlasyonê, anku asîmîlekirina xwe bi xwe. Sist kirina disiplîna karînana ziman ya di pratîkê da, rê li ber otoasîmîlasyonê fireh dike. Divêt berî her tiştî, bi berpirsiyarîyeke xurt li ser vê pirsê bête sekinîn û rê li ber sistî û xemsarîya li ser axivtin û karînana ziman, bête girtin.
Li vê derê, ji ber ku ez gelek direng hatim agahdar kirin, mijareke xweser ji bo min nehatîye vebirîn. Lewma, ez dê li vê derê li ser pratîka bi giştî zimanî, bireke nivîsara xwe ya ku bo kovara Hunerê nivisî, pêşkêşî we bikim.

Belêm dîsa ve bi destura we, ez dixwazim li ser zelal kirina gotina “kîjan ziman” jî gelek bi kurtî, yêk-du hevoka bêjim. Cara pêşîn, heta nihe jî gotina zimanê sereke bi newlên gelek şaş bi kar têt. Hindek ”zimanê dê”, „zimanê dayê“, ”zimanê dayîkê”, anjî ”zimanê zikmakî” dibêjin. Ev binavkirine hemû jî cihê riberizê ne. Ji ber ku mexsed ne zimanê ”dayê” ye, zimanê sereke, anjî zimanê destpêkê, zimanê bingehîn, zimanê xîmî ye. Ew dibe ku ji babê jî be, anjî ji dayê be. Hindî xelkê me bi xwe ye, nav danaya ser; ew dibêjin ”zimanê bab û bapîra”, anjî ”zimanê bab û kala”. Belêm daku em jî wekî hemû xelk û neteweyên dî, termînolojîya di vî warî da zelal û ron bikin, divêt em jî gotineke ku zimanê bingehîn, zimanê xîmî, zimanê sereke, anjî zimanê destpêkê, rave dike, bibînin û bi kar bînin. Li vê derê, divêt em serî li xezîneya zimanê xwe bidin. Ji bo bingehê, anjî xîmê, anjî kana afirandêr, ji kevin were ”mak” tête gotin. Belêm ji ber vê gotinê, kar înana ”zikmakî” jî şaş e. Çu zimanên cîhanê bi ”zikê makê” naêne nav kirin! Termê zimanê xîmî, ji gotina ”mak”ê tête çêkirin û hewce nîne ku bi ”zik”ve bête girêdan! (Wekî di fransî da „Langue maternelle“, di ingilîzî da „native language“, mother tongue, di elmanî da „muttersprache“, ku di van zimanan da jî mexsed „mak“ e). Lewma ev gotina „zikmakî“, bi hemû rûyên xwe ve destkir e û ji mana û naveroka xwezayî ya zimanî dûr e û gotineke naylon e. Lê belê, term, bi bêjeya „mak“ê ve dikare bête çêkirin. Ew jî divêt li goreyî termînolojîya zimanî, “makziman“ be. Bi kar hatina „makziman“, mexsed dîsa ve ne „dayîk”e, belêm „mak“a afirandêr e. Ji ber hindê, li ber zelal û sanahî kirina termînolojîya zimanî, ev formê „makziman“î gotineke di cih da ye, rast e û lojîk e. Helbet her pêşniyar hewceyî axivtin û riberizê ne. Divêt li ser vê jî bête axivtin, bête rawestan û encameke bikêr bête wergirtin. Em dê di demên pêşîya me da, li paşerojê, li ser vê yêkê rawestin. Nihe jî ez wê navnivîsarka ji nivîsara xwe ya ku dê bi timamî di kovara Hunerê da bête weşandin, pêşkêşî we bikim.

Berî hertiştî ziman
Afirandina folklor û edebiyatê bêyî ziman nabe. Kilîl ziman e. Digel ku ev herdu baske bêyî hev nabin, hevdu xwudan û têr û timam dikin jî, belêm dîsa ve ziman serê hertiştî ye. Ji bilî danana xîmê tradisyon û pêşveçûnên kulturî, ya herî giring hebûna xelkek anjî neteweyekê, ziman e. Heke xelkê me, -ya rastî bahra pitir ya xelkê me-, heta evro hebûna xwe parasti be û gihişti be qonaxa evro ya cîhanê, di serî da bi rika axivtina zimanê xwe ye. Piranîya xelkê me tinê bi vê rika req û hişk jî nemaye, herweha zimanê xwe wekî organîzmayeke bi giyan, bi nazdarî xwudan kirîye, rêkûpêk kirîye, xurt kirîye, xemilandîye, têr û tijî kirîye. Di nav jîyana dîl [êxsîr] da, ziman wekî bêhna bijûn, bi her awayî ji bedena xwe dûr nekirîye û jîyana xwe pêve risandîye. Wekî dagîrker û talankerên welatê me, xwastin ku xelkê me jî bi timamî bibirînin û bihelînin, jîyana dîl wekî toka mirinê kirin stuyê xelkê me. Belêm pişka herî mezin ya xelkê me, di nav vê rewşa hinde sar û jahr da jî, zimanê xwe wekî garantîya paşeroja xwe parastîye. Ev parastina xelkê me ya gelek bi biryar ya di warê ziman da, evro baştir tête zanîn. Heke em rewşa xelkên cografyaya me û timamî Mezopotamyayê raêxin ber çavên xwe, dê baş bête dîtin ku xelkê me çendî heq û mafdar bûye ku di parastina zimanê xwe da gelek bi rik û xwudan biryar be. Heke xelkê me, li ser zimanê xwe hinde bi zanahî ne lerizîba û bi hezî û evîneke mezin lê xwudan derneketiba, dûr nebû ku digel zimanê me, hebûna xelkê me jî, da wekî xelkên dî yên Mezopotamyayê tinê di nav rûperên dîrokê da maba. Belêm xelkê me nekete vê tor û davê û şaşîya „dîrokê“ û bi hemû hêz, şiyan û hebûna xwe, li zimanê xwe xwudan derket. Di vî warî da kîjan xwanda, anjî zanayekî Kurd rabibe, berî hertiştî bala xelkê xwe kêşaye ser parastina zimanî. Bi taybetî gav û helwesta Ehmedê Xanî ji bo parastina zimanê me bi awayekî zanyarî [zanistî], roleke giring û bingehîn pêkîna. Gerçî zana û helbestvanên berî Xanî jî, bo nimûne Şêx Ehmedê Cizîrî, Elî Herîrî, Feqîyê Teyra û Melayê Bateyî (Mela Huseynê Bateyî) û gelekên dî, helbest û tekstên xwe yên edebî, bi zimanê Kurdî nivîsîne. Hetta berî wan jî, wekî Ereba bi hemû hovîtîya xwe êrişî Kurdistanê dikirin ku dîn û dîyaneta xwe bi zordarî bidin qebûl kirin, welat wêran kirin û ew hovîtî û wêrankerîya wan li ser çermî bi rengê helbestkî hatîye teswîr kirin ku eve di lêgerîn û lêkolînan da hatîye dîtin. Eve jî nîşan dide ku dîroka edebîyata nivîskî heta sedsala 7an diçe û eve bûyerên demê mîlenyûma yêkê ne. Belêm, Xanî bi nivîsîna Mem û Zînê gelek dîrekt bala xelkê xwe kêşa ser helwesta xwudan derketina ziman û hemû heyîyên xwe yên xelkî. Ev rist û bendên li jêr vê dilpakîya Xanî gelek baş nîşan didin:

Xanî, ji kemalê bêkemalî
Meydana kemalê dîtî xalî

Yanî ne ji qabilî-w xebîrî
Belkî bi teessub û eşîrî

Hasil, ji înad, eger ji bêdad
Ev bîdete kir xilafê mutad

Safî şemirand, vexwarî durdî
Manendê durê lîsanê Kurdî

Înaye nîzam û întîzamê
Kêşaye cefa ji boyê amê

Da xelk nebêjîtin ku Kurd
Bê marîfet in, bêesl û binyad

Enwaê mîlel xwudan kitêb in
Kirmanc tinê bêhisab in

Hem ehlê nezer nebên ku: Kirmanc
Eşq nekirin amanc

Helbet destan bi vî rengî dirêj û kûr dibe. Me tinê çend rist ji bira şeşan pêşkêş kirin. Belê, xelkê me ew eşq û xwezîya Xanîyê nemir ya ziman û hebûna neteweyî, bo xwe kire amanc. Xanî hind qedr û qîmetê zimanê xwe bilind digire ku, zimanê Kurdî wekî mirarîyekê bi nav dike. Aşkera ye ku Xanî gelek bi zanahî destana Mem û Zînê bi zimanê xwe yê wekî mirarîyê nivîsîye û ev yêke dîsa bi zanahî di nav teksta xwe ya paye bilind da gotîye, ku wekî mesajekê bi xelk û nifşên paşerojê ra bigihîne ku xelkê wî pêkve bi evîndarî û hezîyeke bilind li zimanê xwe xwudan derkeve, biparêze û di jîyana xwe ya rojane da bi kar bîne. Ev mesaje, herweha daye xwanda û zanayên xelkê xwe jî, ku ew jî bêyî kompleks û bi serbilindî bi zimanê xwe binivîsin û di kar û xebatên xwe yên nivîskarî û perwerdeyî da bi kar bînin. Ji ber ku, di wan demên ku Xanî têda jîyayî da, zimanên farisî û erebî, di warê edebîyat, zanyarî [zanistî] û bi giştî perwerdeyê da bi kar dihatin û bi taybetî di nav zana û xwandayan da, ev zimane di rewacê da bûn û karînana wan zimana adeta statûyek bû. Belêm Xanî, ew rewac û statû bi destê xwe paş dan û zimanê xwe bi kar îna û ev xwezî û hêvîya xwe jî di nav rûperên şahesera xwe da belav kirin. Eve tercîhek bû, li ziman û huvîyeta xwe ya orîjînal [resen] xwudan derketin bû, ku Xanî ew biryar da û di pratîka xwe da jî bi cih îna. Dîsa wekî fîlozofekî bi per û bask, baş dizanî ku paşeroja xelkekê, biçûk, anku zarok in, lewma wekî bo wan „Nûbara Biçûka“ nivisî jî wisa got:

Ji paş hemd û selawata
Ev çend kelîme ne ji luxata

Vêkêxistin Ehmedê Xanî
Navê „Nûbara Biçûka“ lê danî

Ne ji bo sahibrewaca
Belkî ji bo biçûkêd Kirmanca

Wekî ji Quranê xilas bin
Lazim e li sewadê çavnas bin

Da bi van çend reşbeleka
Li wan tebîet meleka

Derê zêhnê vebîtin
Heçî bixwûnit, zehmet nebîtin

Piştî Xanî, van şîretên wî cih girt û çend zana, xwanda û nivîskarên piştî wî derketî jî, hejmara wan kêm jî be, li ser wan şîret û daxwazên wî man û dewsa wî ajotin.
Bûyer û serpêhatîyên kevine dîrokî, bingehekî mezin yê folklor û edebîyata xelkê me ne. Xanî destana xwe ya mezin, Mem û Zîn, çawa li ser van serpêhatî û evîndarîya Memê Alan ava kir û bi naverokeke têr mesaj û bîr û bawerîyên welatperwerî û xelkî raçand û hunand, xwe jî mezin kir û di çavê xelkê xwe da, xwe kire hêz û hebûnekî afirandêrê giyanê neteweyî. Ew hem ji alîyê dîn û diyanetê, hem jî ji alîyê welatperwerî û neteweperwerîyê ve bû hêzekî hind mezin û bilind ku di dilê xelkê xwe da cihekî kel û germ girt.
Li ser giringiya ziman, kîjan zanayên welat û netewe perwer yên Kurd rabibin, li ser dewsa Xanî çûn û ew şîretên wî bi dengekî bilind înan bîra xelkê xwe. Ev mesaja Xanî, bo xwudan derketina zimanî bû parola û gihişte hemû nifşan. Wekî birayên Bedir Xanî, Mîkdat û Evdirehman, di navbeyna salên 1898 û 1902an da bi karê weşana rojnameya pêşîne Kurdî, Kurdistanê, rabûy, her di serî da şîreta wan jî bo xelkê xwe, xwudan derketina ziman û perwerdeyê bû. Mîkdat Bedir Xan, di hejmara pêşîn ya rojnameyê da wisa digot: „Navê vê min kirîye Kurdistan. Vê rojnameyê da ez dê behsê qencîya ilm û marîfeta bikim; li kuderê mirov dielime, li kuderê medrese û mektebên qenc hene ez dê nîşa Kurda bikim… Ez vê rojnameyê sebeb wê dinivîsim, da ez Kurda bielimînim xwendinê, da Kurd bizanin feydê xwendinê çi qas gelek e…“
Li vê derê aşkera ye ku Mîkdat Bedir Xan, bangî xelkê xwe dike ku bi zimanê xwe bixwûnin û binivîsin. Ji xwe bi vê armancê navê rojnameyê kirîye Kurdistan û bi piranî jî Kurdî nivîsîye. Dîsa rojnameyê ji ber giringîya naverok û zimanî, destana mezin ya Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, bir bir weşandîye.
Di salên 1918 û 1919an da jî refek ronakbîrên Kurd wekî kovara Jînê weşandî, wan jî Mem û Zîn her bi wê armanc û endîşeya rojnameya Kurdistanê, ji nû ve weşandin. Ronakbîrên Kurd, kengî dem û keys peyda kiribin, bala xelkê xwe kêşane ser xwudan derketina zimanê xwe û hindî ji wan jî hatîye, weşanên xwe bi zimanê Kurdî kirine.

Di vî warî da, kar û xebata sedsala bîsta, ku sedsala dawîyê ya mîlenyûma duyê ye, gelek bi zanahî û disiplîneke mezin, dîsa du birayên ji binemala Mîr Bedir Xanê Botî, Mîr Celadet û Mîr Kamuran, di navbeyna salên 1932 û 1943an da, bi karê weşana Hawarê rabûn û bi wî karî, hemû ked û hêza xwe dane ser ziman û di vî warî da şoreşa ku Xanî daye dest pê kirin, bi gavên nû yên şoreşgerî domandin. Lez, heyecan û endîşeya wan jî giringîya ziman bû, ku wan dizanî heke zûtirîn dem li ser ziman neête sekinîn û xebatên weşangerîyê bi zimanê Kurdî neên kirin, dê ziman di navbeyna dem û salan da jar û qels bibe û ber bi windabûnê [berzebûnê] ve biçe. Wan ev tehlîkeye didît û paşê ji serborîya berxwedana binemala xwe jî dizanîn ku, bi taybetî dewleta Tirkîyeyê dê makîneya asîmîlasyonê li ser zimanê Kurdî gelek hovane bi kar bîne ku zimanê Kurdî têk bibe, hêza ziman bişkêne û bide ji bîr kirin. Lewma her di destpêkê da, bi hemû hêz, şiyan û heyîya xwe, ketin ser pirs û pirsgirêkên zimanî û bi rêya weşanê xwastin reng û rûyekî nû bidin zimanî û di warê nivîsînê da xurt û bi hêz bikin. Mîr Celadet wekî hejmara pêşîn ya Hawarê weşandî, wî jî bal kêşa ser ziman û wisa got: „Heyîna me berî her tiştî heyîna zimanê me dê bide nas kirin. Lewma ku ziman şertê heyînê yê pêşîn e… Miletekî dîl ku zimanê xwe winda nekirîye, wek girtîyek e ku mifta zîndana xwe bi xwe re hilanîye… Berî her tiştî divêt em hînê zimanê xwe bibin daku bikarin wî nas bikin û bidin nas kirin.“
Disa Mîr Celadet jî Mem û Zîna Ehmedê Xanî di hejmarên cuda yên Hawarê da weşandîye, ku wan mesaj û şîretên Xanî bi xelkê xwe ra bigihîne û wan zana û hişyar bike, ku di serî da li zimanê xwe xwudan derkevin.
Sedsala bîsta xilas dibe, belêm ew endîşeya Xanî û paşê jî ya Mîr Celadet hêj jî ji halê ranebûye. Evro jî bi taybetî dagîrkerên Tirk, aparata asîmîlasyonê bi hemû zordarî û dijmirovîya xwe, li ser xelkê me bi kar tînin, ku di serî da zimanê me bihelînin, di danûstandin û têkilîyên xelkê yên rojane da jar û qels bikin û hêdî hêdî wekî zimanên kevne xelkên Mezopotamyayê di nav rûper û arşîvên dîrokê da veşêrin!

Mixabin ku, hem hejmareke kêm jî be xelkê me, hem jî birek xwanda û ronakbîrên me, hêj jî di van leyiz û planên dijmin negihiştine û ca an bi zanahî, anjî ji nezanî, di kar û xebatên xwe yên weşangerîyê da, hindek bi timamî, hindek jî bi giranî zimanê Tirkî bi kar tînin, ku eve nîyet çi dibe bila bibe, bi kêrî pratîka asîmîlasyona dewleta Tirkîyeyê têt û bi van kiryarên xwe, avê dikêşin ser aşê dewleta Tirkîyeyê, ku nîyet û armanca vê dewleta hov aşkera ye û dixwaze zimanê me di nav beraşan da bihêre û bike hevîrê ziman û kultura xwe ya serdest, şoven û rasîst.
Evro gelek niviskar û hunermendên binyad Kurd hene, ku bûyer û heyîyên civata Kurd, bi Tirkî dinivîsin û bi kar tînin û ev kar û xebatên wan bi objektîvî, li nav kultur, huner û edebîyata Tirkî têne hejmartin. Eve bi serê xwe perîşanî û tradejîyek e. Bi hizaran berhemên folklora xelkê me, dîsa bi destê hunermendên binyad Kurd, bi zimanê Tirkî têne belav kirin û eve jî li nav folklora Tirkî têne qebûl kirin û Tirk jî van heyîyên xelkê me dikin malê xwe. Evro tinê di bazara muzîkê da tiştê heyî seda 75 stran, lawje û lorîyên Kurdî ne û ji alîyê hindek hunermendên bêbext û bêbabên binyad Kurd ve têne dizîn û talan kirin û bi Tirkî têne xwandin, -ku ew di rastîyê da dizên hunera xelkê xwe ne, anku hunerdiz in-. Gelo ma ji vê xirabtir dijminahîya xelkê xwe kirin heye? Helwesta van niviskar û hunermenda, ku bi objektîvî xizmeta ziman, folklor, edebîyat, huner û bi giştî kultura Tirkî dikin, êdî ji tixûbên kêmasî û şaşîyê derdikevin, xizmeta polîtîka asîmîlasyonîst ya dewleta Tirkîyeyê dikin. Çiku di dereceya duyê da karînana zimanê Tirkî cuda ye, bi navê Kurdayetîyê di timamî xebata weşangerî û ronakbîrîyê da bi tinê karînana zimanê Tirkî cuda ye. Ji ber rewşa awarte ya bakura Kurdistanê û Kurdên Tirkîyeyê -ji ber ku çu dema wekî li Tirkîyeyê pirsa axivtina bi zimanê Kurdî li başûr û rojhilata Kurdistanê nebûye-, heta evro karînana zimanê Tirkî mazeretek hebû û heta derekê dihate têgihiştin. Karînana zimanê Tirkî, wekî aletê ragihandin û agahdarkirina li ser xebatên dijî rejim û dewleta dagîrker, dîsa ve dibe û ev yêke heta midehekî dirêj jî xuya ye dê dom bike; lê belê, di karînaneke bi vî rengî da jî, heta dest bide, divêt bi newlê wergêrî bi kar bêt.
Belêm êdî di sedsala nû ya bîst û yêkê da, meydana karînana zimanê Tirkî ya li nav Kurda, divêt bête tixûb kirin. Di timamî jîyanê da, divêt domînantîya zimanê Tirkî bête şkandin û paşêxistin û li goreyî hewcedarîyê, tinê wekî zimanê duyê bi kar bêt û digel vê jî, divêt zimanê Tirkî di pratîkê da bikeve kategorîya zimanê bîyanî û bi vî çavî bête dîtin û vê yêkê bi xelkê bidin zanîn. Gerçî xelkê sade, digel hemû zor û zehmetîyan jî, Kurdî axivtina xwe didomîne. Belêm heke rê li ber rewşa evro ya bi tehlîke neête girtin, axivtina xelkê jî hêdî hêdî dê têk biçe, ku werar û nîşanên vê yêkê jî kivş bûne û di bazara aborî û çarsûyê, bi taybetî jî çayxaneyan da, zimanê Tirkî têkilî zimanê Kurdî bûye. Çayxaneyên adetî yên kevin, ku xelkê me xwudan kar be, anjî bê îş û kar be, piranîya demê xwe li van dera diborînin, cihên nimûne ne. Heke xelkê sade di van cihan da suhbeta xwe bi nîv Tirkî û nîv Kurdî kir û herweha kart, domîno û tawle bi zimanê Tirkî leyist, eve êdî alarmeke sor e, ku ziman di dereceya tehlîkeyê da ye. Lewma pirsa ziman divêt sist û sivik neête girtin. Di serî da ronakbîrên me, ku pêşengên enîya bizava bi timamî jîyana kulturî ne, divêt berpirsiyarîya xwe bînin cih û ew bi xwe zimanê Kurdî, anku zimanê xwe biaxivin û bi kar bînin, ku bawerîya xelkê xwe bi xwe bînin û bibin nimûneyên bijare û daku bikarin bi vê bawerîyê, xelkê xwe li ser karînana zimanê neteweyî, makzimanê xwe, agahdar, hişyar û motîve bikin. Lewma ji evro pêve, di dereceya yêkê da û bi giranî karînana zimanê Tirkî ya di xebata ronakbîrî, perwerde û hemû baskên weşangerîyê da, şaş e û dê xizmeta asîmîlasyona dewleta Tirkîyeyê bike. Helbet mexsed ne ew e ku zimanê Tirkî bête boykot kirin, anjî qet bi kar neêt. Bi gotina herî tahl û giran, divêt mirov zimanê dijminê xwe jî baş bizane û dijî wan bi hostahî bi kar bîne. Belêm pratîka ku evro tête domandin tiştekî dî ye û şaş e û meyla xwandin û karînana zimanê Tirkî ya rojane, teşwîk û zêdetir dike û ew hûbûna bi dehan sala dide dom kirin û xelkê wekî tiryakê bi zimanê Tirkî ve dide girêdan. Bi taybetî hêzên polîtîk yên bakura Kurdistanê, hemû xebatên xwe yên ajîtatîf û propagandatîf yên nivîskî û devkî, bi zimanê Tirkî dikin û xwe li paş argumenta ku goya xelk çêtir û rehettir têdigihe, vedişêrin. Eve hem ne rast e, hem jî mal û paşeroja xwe, bi destê xwe xirab kirine. Ev nêrîn, helwest û pratîke, divêt zûtirîn dem bête terk kirin. Li alîyê dî, eve asîmîlekirina xwe bi xwe ye, anku otoasîmîlasyon e û dîsa eve di warê ziman û heyîyên kulturî da, tête manaya xwe hilawîstinê.
Di vê xalê da, balkêşana tehlîkeya li ser zimanî dîsa ve giring e, ku evro dîtinên gelek şaş têne gotin ku, heçku ziman tinê aletê komunîkasyonê ye. Yên ku bi taybetî zimanê Tirkî bi kar tînin, xwe li paş vê argumenta qels û şaş vedişêrin. Heke ziman tinê aletê têkilîyê be, hingê zimanê Tirkî ji bo Kurdên Tirkîaxêv yên bakura Kurdistanê û Tirkîyeyê, têra dike! Belêm xwudanên vê dîtinê, ji bîr dikin ku ew argumenta wan ji alîyê teorîk ve jî şaş e. Ziman ne tinê aletê komunîkasyonê, anku têkilîyê ye, herweha kilîlê îdentîtêtê, anku huvîyetê ye. Neteweyê Kurd, bi zimanê xwe, anku bi Kurdî neteweyê Kurd e. Elementê herî giring û sereke ziman e ji bo neteweyekê. Hela ku neteweyekî wekî Kurda, ku hêj di dawîya sedsala bîsta da jî, bi nav û orîjîna xwe ya etnîkî li Tirkîyeyê naête qebûl kirin, hêj giringtir e. Heke Kurdistaneke bêyî zimanê Kurdî tête xiyal kirin, bi rastî jî ew dîtina şaş di pratîkê da dê bibe xewn û xiyal! Ji ber ku hingê ne Kurd, ne jî Kurdistan dê bimîne! Belêm heke tête xwastin û hêvî kirin ku xewn û xiyala Kurdistanê bibe rastîya jîyanê, hingê divêt hemû Kurd pêkve û gelek bi evîndarî û enerjîyeke mezin li şîretên Xanî û Mîr Celadet xwudan derkevin û zimanê Kurdî, di her geh û xeleka jîyana xwe da bi kar bînin, biparêzin û pêşve bibin…“ (Ji nivîsara kovara Hunerê, hejmara heyva kanûna paşîn-çile-january ya 2000ê)

Û spas!

ROJAN HAZIM / Şembî – Yêkşemb, 8 – 9 Kanûna Paşîn [Çile-January] 2000, Berlîn *

* Ji malpera www.xweza.com

Zimanê bê zimana-8-9-Kanûna Pashîn-January 2000-RH